Рекламный баннер 990x90px ban1
80.86
92.14

АЯН-ЧОРУКЧУЛАРНЫ ХААРА ТУДАР,

АЯН-ЧОРУКЧУЛАРНЫ ХААРА ТУДАР,

ТУРИЗМНИ САЙЗЫРАДЫР

Шагаан-Арыг хоорайның баштыңы-төлээлекчилер Хуралының даргазы Артур Монгуштуң амы-хууда сонуургалдары делгем деп эскерген мен. Альпинизмден аңгыда бир сонуургалы (хоббизи) аян-чорук кылырынга ынак. Аян-чоруктарының дугайында номчукчуларга база сонуургадып бижип турган. Бо удаада база Артур Алексеевичиниң туризм дугайында бодалдарын сонуургап дыңнааш, ону номчукчулар-биле үлежир бодай бердим.

«2018 чылда Моолче чадаг-тергелиг бир эжим-биле ийелээ аян-чорук кылган бис. Тергелеривиске орукка чугула херек чүүлдеривисти артынчактап алгаш, чорупкан бис. Бисти орук дургаар соовустан үдеп эдерип чоруур машина-балгадывыс-даа чок, ийи боттарывыс бис. Эртер ужурлуг оруувус кайы черге дүн келирил (хову, аалдар), аңаа дүн чарып алгаш, улаштыр халдып чоруп каар бис. Ынчаар чоруурга туризм сайзырай берген чурттарның чурттакчылары аян-чорукчуларны аажок хүндүлээр, аргалыг болза оларның кичээнгейин хаара тудуп алырын бодаар боор чорду. Чүге? Чүге дээрге, аян-чорукчулар дээрге тус черниң чурттакчыларынга акша ажылдап алыр аргазы болур. Хөй аян-чорукчулар келирге, садыг-саарылгазы хөгжүүр, орулгазы немежир деп чүвени олар билир.

2020 чылда Даг Алтайга аян-чорукчулап чорааш-даа, Моолдуң Сенгел тываларынга ужуражып, Тавын-Богдо-Уул деп даанче үнүп чорааш-даа база сонуургап көрдүм. Аян-чорукчуларны уткуп алгаш, тайга-сынныг черлер чедер УАЗ машиназынга аай-дедир чедирер, машина четпес чер болза, аъттыг ачы-дуза чедирилгези база белен болур. Туристерни үдеп чоруур кижи орук ара чемгерер аъш-чемин, суун, орук ара черге хонар апарза майгынын тип, белеткеп бээр. Тайганың тайгазынга безин чеде бээрге, банязын одап алган, далганын быжырып алган манап орар боор чорду. Бо бүгү таарымчалыг байдалды тургузуп бергени дээш туристер ол кижиге акша төлеп бээр. Шак ынчаар акша ажылдап алыр аргаларны чон тып, туризмни сайзырадып турар.

Улуг чурттарда туризм шагда-ла хөгжүй берген, а бистиң регион туризмниң эге чадазында, турисчи кокпалар чаа хевирлеттинип турар. Аржааннар, хөлдер чанында чараштыр кылган бажыңчыгаштар, электри четкизин киирген, телефон харылзаазын тургускан дээш сайзыралче базымнар бар. Бодум хуумда билирим байкерлер (мототуристер) клуву “Кочевники Азии” деп тускай уставтыг ниитилелди ажыдып алган, оон бээр 15 чыл чедип турар. Оларның кежигүнү кылдыр кирип алыры база негелделерлиг. Тускай базалыг, ында Тывадан дашкаар чурттардан келген байкерлерни уткуп, удуур-чыдар, чемненир, дыштаныр черлерин баш удур белеткеп каан болур. Тывадан улаштыр аян-чоруун Моолче улаштырар дээн болза, кады катчып алгаш чоруур кежигүннер база чоруптар. Чадаг-тергежилер ниитилели бар деп база дыңнаан мен, ынчалза-даа улуг масштабтыг аян-чорук кылып, соңгаартан келген аян-чорукчулар-биле харылзаазы кандыгыл деп база сонуургап турар мен.

Бистиң Улуг-Хем кожуунну алыр болза, Буура, Хайыракан, Кызыл-Элди көргүзүп, Сенек, Кызыл-Дуруг аржааннарын таарымчалыг кылдыр аян-чорук маршрудун кылып алгаш, аалчыларны, аян-чорукчуларны хаара тудуп ап болур. Чүгле ол-бо ыдык дагларже эвес, тываларның көшкүн амыдыралын көргүзүп, турисчи аалдарны база тургузуп алыр. Чижээ, ол чарыкта теве азырап турар Мижит-Доржуларның аалында тевелерни көргүспүшаан, тейден чуңгулаар, тыва чемнер кылыр, “изиг-ханны” сонуургадыр, тыва национал дериг-херексел, идик-хеп аймаан белеткеп садар, Буура бажынче аъттыг аян-чорукту организастап болур ышкажыл.

Туризмни сайзырадыр, аян-чорукчуларны мөөңнеп, сонуургалын чедип алыр чүүлдер: корум-чурум, санитарлыг байдал, хүндүлээчел чорук, удуур, чемненир, дыштаныптар таарымчалыг байдалды тургузары. Кожуунда кайыын-бир черден келген аалчыны хондуруптар таптыг чараш аалчылар бажыңы, хостелл чок. Ишти-дашты чараш, силиг, эртенги, дүъштеки, кежээки чемнерлиг, чунар ванналыг (душтуг), машина-балгадын тургузар гаражтыг таарымчалыг хостелл чугула херек. Чүгле аян-чорукчулар эвес, Тывадан дашкаар азы өске кожууннардан-даа ажыл-агыйының аайы-биле сургакчылап кээр ажылдакчылар турар болгай.

Аян-чорукчулар келгеш бир черге канчап-чооп бир хонукту эрттирип алган дижик. Эртенги (кежээки) шактарда чемнениптер дээрге, Шагаан-Арыгда ниити чемненилге черлери (кафелер) чүгле дүъштеки үеде чемниг болур, а дүъш соонда чем артыы турза турар. Кежээки үеде шуут чок болур. Аъш-чем садыглары база-ла ындыг, эртенги үеде чүгле 9-10 шакта арай боорда ажыдар, оон кежээ 18-19 шакта хаап кааптар. Ындыг байдалга келген турисчилер катап бээр аян-чорук кылып кээр күзели турар бе? Чок болбайн канчаар.

Интернет четкизин дамчыштыр чаңгыс шак дургузунда медээ делегейни одурту тарай бээр апарган үе ышкажыл. Бир турисчи келгеш, "Тывага аян-чорук кылып чордумда корум-чурум чок, айыылдыг чорду, азы таарымчалыг байдал чок чорду» деп бижиптерге, өске турисчилер кээринден корга бээр. А бир эвес: «Тываның шак ындыг каас-чараш булуңунга баарымга, корум-чурумнуг, арыг-силиг, тус черниң чурттакчылары эвилең-ээлдек, агаар-бойдузу арыг, аржаан-хемнерлиг! Дыка чараш оранга кайгамчык кылдыр дыштанып алдывыс!» деп бижиптерге, ол медээни чеже кижи номчуп, «Ол чараш оранга мен база барып чедейн!» деп күзели оттуп кээр-дир. Шак ынчаар аян-чорукчуларның сонуургалын хаара тудуп тургаш туризмни сайзырадыр болзувусса, чурттакчы чон боттарының продукциязын, аът-хөлгезин ачыга берип тургаш, акша ажылдап алыр аргазы тургустунуп келир ышкажыл.» деп, Артур Алексеевич чугаалады.

Кожуунувуста «Көшкүн чоннуң парыгын» база улаштыр оон-даа чараш кылдыр хөгжүдүп: долгандыр ногаажыдар, өглерни немей кылыр, даг кырында Сүбедей маадырның тураскаалынче өглерден улаштыр кылаштап үне бээр чараш кокпа орук суг кылыптар болза, кончуг чараш апаар ийик!

Аржааннарывысты база сайзырадыр үе келген. Сенек аржаанында ак өглерни тиккеш, девискээрин аңгылай кажаалап каан. Бертинде ижер аржаанда база чадырларны, серилерни аржаанчыларга эптиг кылдыр кылып, хөгжүдүп кел чыдары эки. А Кызыл-Дуруг аржаанын холга алгаш, хөгжүдер үези черле келген. Аржаан чоогунда аалдар аржаанчыларга сүдүн, быштаан, сметаназын, тыва мороженоезин, хойтпаан, быжырган чемин-даа садып чоп болбас деп. Аржаанчыларга эптиг байдал тургустунар, а малчын орулга киирип алыр ышкажыл.

Бир кижи пажын долгандыр, өске кижи бажыңын долгандыр, үшкү кижи делегейни долгандыр боданып олурар болур. Делегейни долгандыр боданып олурар эрес угаанныглар Улуг-Хемге туризмни сайзырадыр-ла болзунам!

21270

Оставить сообщение:

Поделитесь новостями с жителями города
Если Вы стали свидетелем аварии, пожара, необычного погодного явления, провала дороги или прорыва теплотрассы, сообщите об этом в ленте народных новостей. Загружайте фотографии через специальную форму.
Полезные ресурсы